بهنام سلطانی/ مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی‌ رازی بیش از 90سال سابقه دارد و به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین و معتبرترین مراکز علمی و تحقیقاتی کشور شناخته می‌شود. این مؤسسه فعالیتش را در سال1303 و تحت نظارت «وزارت فلاحت و فواید عامه» وقت شروع کرد و شرح وظیفه‌اش، یافتن راهکار مبارزه با بیماری طاعون گاوی در آن سال‌ها بود. کمتر کسی می‌داند که با تولید و عرضه واکسن بیماری طاعون در مؤسسه رازی، دوره جدید مبارزه با بیماری‌های مسری و خطرناک در ایران شروع شد و اینگونه بود که تولید انواع واکسن‌هاو سرم مصرف پزشکی در دستور کار این مؤسسه قرار گرفت. کسانی که دستی در تولید فراورده‌های بیولوژیک دارند خوب می‌دانند که اگر حیوانات آزمایشگاهی نباشند، روند تولید واکسن به کلی مختل می‌شود و زنجیره کشف و تولید واکسن و دارو قطع خواهد شد. صبح یک روز سرد زمستانی به بخش تولید و پرورش حیوانات آزمایشگاهی مؤسسه رازی رفتیم و به این نکته پی بردیم که همین حیوانات به ظاهر کوچک، نقشی کلیدی در فرایند تولید انواع واکسن ایفا می‌کنند.
 
جایی برای بی نیازی
مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی‌ بعد از خروج محققان فرانسوی اوج گرفت و در زمینه تولید واکسن و دارو به شکل نمادینی به ‌خودکفایی رسید. حیات دوباره این مؤسسه در سال‌های بعد از انقلاب شروع شد و بخش عمده واکسن‌های دامی و انسانی مثل واکسن‌های اوریون، سرخجه و سه‌گانه (سرخک، سرخجه و اوریون) در چهار دهه اخیر به‌دست متخصصان داخلی تولید شده است. این امکان بعد از راه‌اندازی بخش تولید و پرورش حیوانات آزمایشگاهی فراهم شد و سنگ‌بنای خودکفایی در زمینه تولید واکسن و دارو و برخی سرم‌های درمانی در سالن‌های تودرتوی این بخش که هر کدام به تولید و پرورش نوعی حیوان آزمایشگاهی اختصاص دارد، گذاشته شده است. دکتر نوید داداش‌پور، رئیس بخش تولید و پرورش حیوانات آزمایشگاهی مؤسسه رازی می‌گوید شروع فعالیت این بخش به روزهایی برمی‌گردد که قرار بود کشور در زمینه تولید واکسن و دارو به فرانسوی‌ها بی‌نیاز شود؛ «پروسه تولید و پرورش حیوانات آزمایشگاهی به 75سال قبل برمی‌گردد. در آن سال‌ها لزوم تولید و پرورش حیوانات آزمایشگاهی برای کنترل کیفیت محصولات تولید شده مؤسسه لازم بود. در شروع کار، تجهیزات و ساختارها متناسب با زمانه خودش بوده اما به‌تدریج به استانداردهای روز دنیا نزدیک شد و امروز انواع حیوانات آزمایشگاهی از اینجا به مراکز تحقیقاتی کشور ارسال می‌شوند.‌» آنطور که دکتر داداش‌پور می‌گوید مؤسسه رازی به‌عنوان اصلی‌ترین تامین‌کننده حیوانات آزمایشگاهی، نیاز بیش از 150مرکز تحقیقاتی شامل شرکت‌های دانش بنیان و دانشگاهی مختلف به حیوانات آزمایشگاهی را تامین می‌کند و هر سال بین 30تا 35هزار سر حیوان آزمایشگاهی در این بخش تولید می‌شود.

موش های 50 دلاری
همین ساختمان قدیمی و رنگ و رو رفته بخش تولید و پرورش حیوانات آزمایشگاهی که در شمالی‌ترین نقطه محوطه چند هکتاری مؤسسه تحقیقات و سرم‌سازی‌ واقع شده به شکل قابل توجهی جلوی خروج ارز از کشور را می‌گیرد. ساختمانی با راهروهای طولانی و باریک که هر کدام به اتاق‌هایی بزرگ با قفس‌های توری مجهز شده و از هر اتاق صدای حیوانات مختلف شنیده می‌شود. تولید و پرورش این حیوانات، هزینه تحقیقات در داخل کشور را به حداقل رسانده و انواع واکسن‌ ویروسی و باکتریایی دام و انسان با چنین پشتوانه‌ای در داخل کشور ساخته می‌شود. رئیس بخش تولید و پرورش حیوانات آزمایشگاهی مؤسسه رازی هزینه تولید این حیوانات در داخل کشور را مقرون به صرفه می‌داند؛ «اگر بخواهیم یک سر موش نژاد همخون را از شرکت‌های خارجی بخریم باید چیزی بین 40تا 50دلار پرداخت کنیم و با توجه به اینکه برای هر تحقیق بیولوژیک بیش از 50سر موش لازم است، هزینه هر تحقیق سرسام‌آور می‌شود. خرگوش هم با توجه به اینکه در بازه زمانی طولانی‌تری به وزن استاندارد می‌رسد بیش از 100دلار قیمت می‌خورد اما تولید این حیوانات در این بخش ما را از پرداخت چنین هزینه‌های گزافی بی‌نیاز کرده است.»
 
این موش های جادویی
برخی انسان‌ها در مواقعی که مورد آزمایش دیگران قرار می‌گیرند لقب موش آزمایشگاهی را برای خودشان انتخاب می‌کنند اما بد نیست بدانید که روند تولید و پرورش یک موش آزمایشگاهی به این آسانی هم نیست. موش‌هایی که در سالن جدیدالتأسیس بخش تولید و پرورش حیوانات آزمایشگاهی و در داخل قفس‌های کوچک قرار دارند به دما و هوا حساسیت فوق‌العاده‌ای دارند و به همین دلیل این سالن یکی از مهم‌ترین بخش‌های مؤسسه رازی است. قفس عظیم‌الجثه‌ای که داخل این سالن قرار دارد، ورودی هوا را به‌طور کامل کنترل می‌کند و یک هوای پاک و عاری از هرگونه آلودگی قارچی، ویروسی و باکتریایی را در اختیار موش‌ها قرار می‌دهد. رئیس بخش تولید و پرورش حیوانات آزمایشگاهی، استفاده از این دستگاه را در فرایند پرورش موش‌ها حیاتی می‌داند؛ «حیواناتی که با روش‌های قدیمی پرورش داده می‌شدند و در آزمون‌های کنترل کیفیت داروها و واکسن‌ها از آنها استفاده می‌شود، یک‌بار آلودگی خاصی داشتند اما با گذشت زمان این نیاز احساس شد که برای این حیوانات شناسنامه بهداشتی مشخص صادر شود تا نتایج آزمون‌ها و کنترل کیفیت داروها و واکسن‌ها را با درصد خطای کمتری آنالیز کنیم و از داده‌ها خروجی مطمئن‌تری بگیریم.» به گفته دکتر داداش‌پور، موش‌های آزمایشگاهی در مقایسه با سایر حیوانات آزمایشگاهی، دوره آبستنی کوتاه‌تری دارند و سریع‌تر به وزن دلخواه یعنی 14گرم می‌رسند. ویژگی‌هایی از این دست موش را به مدلی جادویی برای کنترل فراورده‌های بیولوژیک بدل می‌کند».
 
تولید خرگوش در 5 ماه
بخش تولید و پرورش حیوانات آزمایشگاهی مؤسسه رازی را می‌توان به باغ وحش مسقفی تشبیه کرد که هر گوشه آن به تولید و پرورش یک حیوان اختصاص دارد. در سال‌های ابتدایی فعالیت مؤسسه تحقیقات و سرم‌سازی‌ رازی، همه حیوانات آزمایشگاهی از فرانسه به کشور وارد می‌شد اما با راه‌اندازی بخش تولید و پرورش حیوانات آزمایشگاهی به‌تدریج در این زمینه به‌خودکفایی رسیدیم و بعد از پیروزی انقلاب برای تهیه حیوانات آزمایشگاهی دست نیاز به هیچ کشوری دراز نکرده‌ایم. دکتر داداش‌پور، ذخیره جنین حیوانات آزمایشگاهی را یکی دیگر از قدم‌های مهمی می‌داند که برای قطع نشدن زنجیره تحقیق و مطالعه در مراکز تحقیقاتی و داروسازی کشور برداشته شده است؛ «جنین حیوانات به‌صورت منجمد در نیتروژن مایع نگهداری می‌شود و به پشتوانه چنین تدابیری، روند تولید و پرورش حیوانات آزمایشگاهی در مؤسسه رازی مختل نخواهد شد. در این بخش حیواناتی مثل موش، رت، همستر، خرگوش و خوکچه هندی تولید می‌شوند و تولید هر کدام از این حیوانات استانداردهای خاصی دارد. به‌طور مثال برای اینکه یک خرگوش دو کیلوگرمی تولید شود و به‌دست محقق یا تولیدکننده دارو برسد تا عمل تست را انجام بدهد بین 4تا 5ماه زمان لازم است.»

به این حیوانات نزدیک نشوید
بخش تولید و پرورش حیوانات آزمایشگاهی به‌طور کامل ایزوله شده و ورود افراد متفرقه اکیدا ممنوع است. حیواناتی که در این بخش پرورش داده می‌شوند به‌خصوص خوکچه‌های هندی در برابر تحرکات افراد متفرقه به‌شدت واکنش عصبی نشان می‌دهند و همین واکنش‌ها آسیب‌های جدی به آنها وارد می‌کند. حساسیت این حیوانات به حدی است که در دوران آبستنی به نزدیک شدن ناگهانی افراد متفرقه به‌شدت واکنش نشان می‌دهند و ممکن است جنین آنها دچار آسیب جدی شود. تنوع گونه‌های جانوری این بخش هم بی‌دلیل نیست. دکتر داداش‌پور درباره اینکه چرا مرحله کنترل کیفیت دارو و واکسن فقط روی یک حیوان خاص مثل موش انجام نمی‌شود می‌گوید: «هر حیوان آزمایشگاهی پاسخگوی یک نیاز خواهد بود. یعنی هر کدام از این حیوانات با توجه به ویژگی‌های خاص فیزیولوژیکی که دارد می‌تواند یک واکسن یا داروی خاص را بپذیرد و آنالیز کند و دست آخر کیفیتش را عیارسنجی کند. هر کدام از این حیوانات برای خودشان به مثابه یک آنالیزور زنده عمل می‌کند و با تزریق به آنها می‌توان صدها پارامتر مختلف را از یک دارو یا یک واکسن برداشت کرد».

این بخش تعطیلی ندارد
قدم زدن در راهروهای تو در توی بخش تولید و پرورش حیوانات آزمایشگاهی و سرک کشیدن به سالن‌هایی که هر کدام به پرورش گونه‌های مختلف اختصاص داده شده در نهایت به طرح پرسش‌های جدید منجر می‌شود. مثلا اینکه با وجود اهمیت فوق‌العاده تغذیه و نگهداری این حیوانات چه کسانی این مسئولیت را بر عهده دارند. دکتر نوید داداش‌پور، پرسنل این بخش را جزو سختکوش‌ترین افرادی می‌داند که همیشه در پشت صحنه فرایند تولید واکسن و فراورده‌های بیولوژیک فعالیت می‌کنند و کمتر شناخته می‌شوند: «نظارت بر روند تولید و پرورش حیوانات آزمایشگاهی یک تخصص است و توسط گروه کارشناسان ارشد انجام می‌شود. اعضای هیأت علمی مؤسسه رازی، فوق‌لیسانس انگل‌شناسی، فوق‌لیسانس میکروبیولوژی، دکتری ویروس شناسی و دکتری فیزیولوژی این گروه را تشکیل می‌دهند. تخصصی که این افراد دارند بسیار باارزش است اما با توجه به اینکه فقط دو مؤسسه تحقیقات و سرم‌سازی‌ رازی و مؤسسه انستیتو پاستور ایران در زمینه تولید و پرورش حیوانات آزمایشگاهی فعالیت می‌کنند این افراد گمنام مانده‌اند و کمتر کسی از تخصص آنها خبر دارد. این افراد در دوره شیوع کرونا هم بدون وقفه در محل کارشان حضور دارند چون نیازهای حیوانات آزمایشگاهی لحظه‌ای است و به همین دلیل تعطیلی و استراحت در این بخش معنا ندارد.»

خطر بیماری های پوستی و ریوی
بخش تولید و پرورش حیوانات آزمایشگاهی در عین سادگی، یکی از ناشناخته‌ترین بخش‌های مؤسسه تحقیقات و سرم‌سازی‌ رازی است و نقطه شروع تولید و تحقیق در زمینه تحقیقات بیولوژیک و تولید دارو و واکسن در کشور همینجاست اما اهمیت و ظرفیت این بخش بنا به دلایلی در همه این سال‌ها مغفول مانده. به‌طور مثال کمتر کسی می‌داند که پرسنل و متخصصانی که روی روند تولید و پرورش حیوانات آزمایشگاهی نظارت دارند معمولا دچار آلرژی‌های پوستی و مشکلات ریوی می‌شوند و همواره در معرض ابتلا به بیماری قرار دارند. دکتر داداش‌پور درباره مصایب فعالیت در این بخش می‌گوید: «حضور در این بخش، بدون استفاده از ماسک‌های فیلتردار و مخصوص مشکل‌ساز خواهد شد و فرد را دچار آلودگی تنفسی و آلرژی پوستی می‌کند. این حیوانات، آمونیاک قابل توجهی از خودشان ساطع می‌کنند که باعث بروز مشکلات پوستی و ریوی افرادی می‌شود که مدام در این بخش رفت‌وآمد می‌کنند. روی دیگر سکه کار در بخش تولید و پرورش حیوانات آزمایشگاهی این است که پرسنل با توجه به حساسیت‌های بیش از حد این حیوانات باید ملاحظات فردی را هم درنظر بگیرند و همواره با محدودیت دست و پنجه نرم می‌کنند و اگر یک‌سری از پروتکل‌ها رعایت نشود برای پرسنل و حیوانات مخاطراتی را به همراه خواهد داشت. با این حال، شغل این افراد جزو مشاغل سخت دسته‌بندی نمی‌شود».
 
تحریم هایی که به فرصت بدل شد
در سال‌های قبل از انقلاب، حیوانات آزمایشگاهی از کشورهای اروپایی به‌خصوص فرانسه وارد کشور می‌شد اما مؤسسه تحقیقات و سرم‌سازی‌ رازی هم‌اکنون قابلیت صادر کردن این نوع حیوانات را به کشورهای مختلف دارد. اگر تحریم‌های ظالمانه نبود و سازمان‌ها و ارگان‌هایی که باید حیوانات آزمایشگاهی ایرانی را مورد تأیید قرار بدهند با مؤسسه‌های تحقیقاتی کشورمان همکاری می‌کردند، چه بسا ایران به یکی از مهم‌ترین کشورهای صادر‌کننده این نوع حیوانات بدل شده بود. دکتر داداش‌پور، تحریم‌ها را برای محققان داخلی به‌خصوص پژوهشگران مؤسسه رازی یک فرصت می‌داند؛ «یکی از مواردی که تحریم‌ها کارساز نبود و ما را به‌خودکفایی کامل رساند، همین تولید و پرورش حیوانات آزمایشگاهی است. با دانش و تخصصی که محققان ایرانی دارند، هیچ کشوری نمی‌تواند در مسیر تحقیق و پژوهش محققان داخلی خللی ایجاد کند و حالا می‌توانیم بگوییم در زمینه تولید و پرورش حیوانات آزمایشگاهی یک زنجیره کامل را داریم. ما از تامین خوراک این حیوانات گرفته تا تولید و پرورش آنها و حتی در مورد تحقیق و مطالعه روی مدل‌سازی‌ و دستکاری ژنتیک برخی از این حیوانات که برای تحقیقات تخصصی لازم است به‌خودکفایی رسیده‌ایم و به‌معنای واقعی استقلال داریم.»

فرق حیوان آزمایشگاهی با خانگی
همه فراورده‌های بیولوژیکی که در مؤسسه تحقیقات و سرم‌سازی‌ رازی و سایر مؤسسه‌های تحقیقاتی کشور تولید می‌شود برای تست کنترل کیفیت روی حیوانات آزمایش می‌شود و بدون وجود این حیوانات نمی‌توان درباره کارایی یا ناکارآمدی فراورده‌های تولید شده به قطعیت رسید. بنابراین تولید حیوانات آزمایشگاهی برای همه محققان و داروساز‌های داخلی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و به همین دلیل گونه‌های آزمایشگاهی حیواناتی مثل رت، موش، خرگوش و خوکچه هندی پروتکل‌های خاص خودش را دارد. دکتر داداش‌پور می‌گوید تولید و پرورش هر کدام از حیوانات آزمایشگاهی از شیوه‌های متفاوتی پیروی می‌کند؛ «به واسطه تنوع گونه‌های جانوری، هر کدام از این حیوانات، ویژگی‌های فیزیولوژیک و عادت‌های تغذیه‌ای خاص خودشان را دارند و به همین دلیل شیوه پرورش آنها متفاوت است. نظارت بر تغذیه این حیوانات مسئله بسیار مهمی است. اگر درصد بسیار کمی پروتئین، ویتامین، مواد معدنی، کربوهیدرات و فیبر در جیره غذایی حیوانات آزمایشگاهی کم و زیاد شود، سیکل تولید مثل آنها به‌شدت دچار آسیب خواهد شد. نشانه‌های اشتباه در جیره غذایی این حیوانات ابتدا روی روند تولید مثل آنها تأثیر منفی می‌گذارد و در مرحله بعد، وزن‌گیری و پارامترهای خونی دچار اشکال می‌شوند. در چنین حالتی، حیوان دیگر برای انجام آزمون‌های سختگیرانه و کنترل کیفیت فراورده‌های بیولوژیک مناسب نیست و با یک حیوان خانگی تفاوتی ندارد.» 
 

منبع: همشهری