239780 رودکی احیاگر و رهگشای شعر فارسی رودکی سمرقندی یکی از نوابغ ادبیات فارسی در سده چهارم هجری به شمار می‌رفت. پیش از وی شعر فارسی کیفیت چندانی نداشت اما اشعار رودکی آغازگر راه پیشرفت ادبیات فارسی بود، او توانست شعر را از حالت ابتدایی و ساده خود بیرون آورد و احیاگر شعر فارسی شود. عهد سامانیان یکی از مهمترین و پرثمرترین دوره های ادب فارسی و عصر ظهور ادیبان و شاعران نامدار به شمار می&zwnj;رود. شاهان این خاندان در احترام به میهن و بزرگداشت مراسم ملی و به ویژه در ترویج زبان فارسی کوشش بسیاری بکار می&zwnj;بردند در واقع این برهه، دوران شکوفایی ساختارهای بزرگ فرهنگ و تمدّن اسلامی ایرانی بود و به این نظر در تشویق شاعران، نویسندگان و مترجمان تلاش بی بدیلی انجام می دادند. یکی از این شاعران که مورد توجه شاهان سامانی قرار گرفت، ابوعبدالله جعفر بن محمد رودکی سمرقندی بود.ابوعبدالله جعفر بن محمد رودکی سمرقندی یکی از بزرگترین شاعران دوره سامانیان محسوب می شد که سال و محل تولد دقیقش مشخص نیست اما به&zwnj;واسطه اسمش عده&zwnj;ای زادگاهش را روستای بنج در رودک و تاریخ تولدش را 206 قمری می&zwnj;دانند. از نخستین روزهایی که قادر به فراگیری بود به مکتب رفت. هوش و نبوغ او، زبانزد اطرافیان بود و به خصوص در کودکی از حافظه ای قوی و ذوقی سرشار بهره داشت، به گونه ای که هشت ساله بود که حافظ قرآن شد. رودکی به&zwnj;دلیل تبحری که در سرودن شعر داشت، خیلی زود به دربار سامانیان راه یافت، او بسیار مورد توجه نصربن احمد سامانی یکی از پادشاهان سلسله سامانی قرار گرفت و به یکی از نوابغ بزرگ ادب فارسی مبدل شد به گونه&zwnj;ای که ابوالفضل بلعمی بر این باور بود که او را در عرب و عجم نظیری نبود. از اوضاع و وضع خانوادگی اش اطلاعاتی دقیق در نیست، اما همان گونه که از اشعارش بر می&zwnj;آید، پدر و مادر او از اقشار طبقه پایین جامعه بودند و خود نیز دوران کودکی را به سختی می گذراند. تا قبل از رودکی شاعری دیوان شعر نداشته&zwnj;است، برخی از نویسندگان همانند محمد عوفی در لباب&zwnj;الالباب رودکی را کورمادرزاد دانسته&zwnj;اند، اما برخی تنها از نابینایی او سخن گفته&zwnj;اند، برای نمونه سعید نفیسی با صراحت نابینا بودن رودکی را رد می&zwnj;کند، همچنین از آنجایی که خود وی در هیچ کجای اشعار باقی&zwnj;مانده&zwnj;اش اشاره&zwnj;ای به کوری خود نمی&zwnj;کند و تذکره نویسانی که مدعی کور بودن مادرزادی وی هستند، بیتی از خود رودکی درباره کور بودنش نگفته اند، این گفته قابل استناد تر است. البته این احتمال وجود دارد که در سال&zwnj;های پایانی عمرش کور بوده باشد.(1)<img alt="" src="https://www.irna.ir/sd/c80f737b846d7dc7b87ddf0b8e25c0936048385da98a84757e3ca7b3e2b9d22b014430129c58b4925650405325f89a73.jpg" width="700" height="427" /> خدمات رودکی به شعر فارسی و ویژگی اشعار ویرودکی شعر فارسی را از حالت ابتدایی و ساده خود بیرون آورد، در انواع مضامین و اقسام مختلف شعر از قبیل قصیده، غزل، مثنوی، رباعی و ترانه وارد شد و آنها را توسعه داد و نزدیک100 هزار بیت (صد دفتر) شعر از خود به یادگار گذاشت، البته رشیدی سمرقندی تعداد اشعار وی را تا یک میلیون و 300 هزار شعر نسبت داده است اما تعداد اشعاری که از او امروزه در دست است به هزار بیت نمی رسد. رودکی در قصیده&zwnj;های خود به طرح موضوعات مختلفی مانند توصیف طبیعت، حسب حال و مرثیه می&zwnj;پردازد، استفاده از تعابیر ساده و عدم استفاده بیش از حد از اغراق، از جمله ویژگی&zwnj;های شعری او است. بنابراین وی نخستین شاعر بزرگ فارسی دری است که شعرهای زیادی سروده است. همچنین رودکی شعر را وسیله&zwnj;ای برای بیان اندیشه&zwnj;ها و تفکرات&zwnj; فلسفی&zwnj; و حکمی&zwnj; خویش قـرار می داد. تنوع مضامین، تأثیر کلام، انسجام، لطافت و متانت سخنان رودکی باعث شد تا اشعار وی از همان آغاز مورد توجه بسیاری از شاعران و سرایندگان واقع شود و بسیاری از شعرهای او را تضمین کرده یا مضامین وی را در سروده های خویش بیاورند. این شاعر نامدار چون از هشت سالگی با قرآن مانوس بود در اشعار خود از قرآن کریم و سخنان اهل بیت(ع) نهایت بهره را می برد و مفاهیم و نکات موجود در آن&zwnj;ها را به&zwnj;زیبایی هرچه تمام&zwnj;تر در شعرهایش گنجانده است.همچنین چون پادشاهان دوره سامانی دیدند که کلیله و دمنه پهلوی کهنه شده و امکان دارد که مردم ایران بر اثر رغبتی که بدان دارند از ترجمه عربی آن که به دست عبدالله پسر مقفع صورت گرفته بود، استفاده کنند، به ترجمه  آن از تازی به نثر پارسی فرمان دادند و این کار در عهد سلطنت نصر بن احمد سامانی انجام شد و سپس به همت وزیرش ابوالفضل بلعمی، رودکی، شاعر مشهور آن را از نثر به نظم فارسی در آورد در حقیقت مهمترین کار رودکی به نظم در آوردن کلیله و دمنه بود، اگرچه این اثر گرانبها مانند دیگر آثار و مثنوی&zwnj;های رودکی گم شده است و از آن جز بیت هایی پراکنده در دست نیست. این نابغه شعر فارسی، سخنی شیرین، کلامی لطیف و طبیعی و خالی از هرگونه اشکال دارد و اگر از کهنگی زبان و لهجه او که نسبت به ما امری طبیعی و نتیجه گذشت 10 سده و نیم است، بگذریم باید سخن او را ساده و آسان بدانیم. به همین دلیل است که او را پدر شعر فارسی می دانند. <img alt="" src="https://img9.irna.ir/d/r2/2020/11/17/3/157721819.jpg" width="391" height="522" /> سبک شعری رودکی، سبک غالب آن روزگار یعنی سبک خراسانی به شمار می رود. ویژگی&zwnj;های سبک خراسانی در شعر رودکی نمود کامل و جامعی دارد و به همین دلیل می&zwnj;توان او را نماینده تام و تمام این سبک از شعر فارسی دانست. وی از داستان&zwnj;ها و موضوعات حماسی، به خوبی آگاهی داشته و با استادی و مهارت تمام توانسته&zwnj;است، این موضوع را در شعر خود بازتاب دهد، همچنین یکی از مهارت&zwnj;های او کاربرد صور خیال از جمله تشبیه و استعاره در اشعار است، تصاویری که رودکی در اشعارش به کار می برد، بر خلاف شاعران دیگر سبک خراسانی، متحرک و جاندار است. در میان تصویرهای گوناگون، تشبیه مهم&zwnj;ترین نوع تصاویری است که رودکی بدان علاقه نشان داد. (2) تاثیرپذیری برجسته ترین شاعران از رودکیرودکی نخستین شاعر فارسی زبان و پدر شعر فارسی است که بسیاری از شاعران از سبک شعر سرودن او پیروی کرده&zwnj;اند. شاعران بعد از رودکی مانند دقیقی، کسائی، فرخی، عنصری، رشیدی سمرقندی و نظامی از او به عنوان استاد شاعران، سلطان شاعران یاد کردند. در حقیقت او را به سبب جایگاهش در شاعری و به علت پیشوایی پارسی گویان و آغازکردن بسیاری از انواع سروده های پارسی به حق استاد شاعران لقب داده اند. در شعر او قوه تخیل، قدرت بیان، استحکام و انسجام کلام همه با هم جمع است و به همین دلیل در دربار سامانیان، قدر و مرتبه ای داشت که شاعران بعد از او همیشه آرزوی روزگار او را داشتند. رودکی در شعر و اندیشه حافظ تأثیرگذار بوده و جدای از تضمین حافظ از شعر رودکی سبک شاعری و اندیشه&zwnj;های شاعرانه رودکی نیز در شعر حافظ دیده می&zwnj;شود. از همین غزل ذیل خواجه حافظ شیرازی غزلسرای بزرگ سده هشتم در استقبال از مهاجمی که احتمالاً امیرتیمور است، اینگونه شعر رودکی را یادآوری کرده و دیگران را به غازی مهاجم فرا می&zwnj;خواند خیز تا خاطر بدان ترک سمرقندی دهیم|  کز نسیمش بوی جوی مولیان اید همی علاوه بر حافظ، مولوی نیز در بسیاری از اشعارش از رودکی استقبال کرده&zwnj; که مهمترین آنها شعری است که مولوی در مرثیه سنایی سروده&zwnj;است که تقلیدی مستقیم از سروده&zwnj;ای از رودکی به این مطلع است. مرد همانا که مرادی بمرد مرگ چنان خواجه نه کاریست خرد<img alt="" src="https://img9.irna.ir/d/r2/2020/11/17/3/157721822.jpg" width="700" height="394" /> در جایی دیگر مولوی یکی دیگر از تنها چند واژه متن اصلی رودکی را تغییر داده&zwnj; که نشان از علاقه وی به اشعار رودکی دارد. رودکی در غزلی اینگونه می&zwnj;سراید: هرباد که از سوی بخارا به من آید/ با بوی گل و مشگ و نسیم وسمن آیدبر هر زن و هر مرد کجا بر وزد آن باد / گویی مگر آن باد همی از ختن آیدنی نی ز ختن باد چنان خوش نوزد هیچ/کان باد ه می از بر معشوق من آیدهر شب نگرانم به یمن تا تو برآیی /زیرا که سهیلی و سهیل از یمن آیددر اواخر حیات رودکی و بعد از او شاعران دیگری هم در دربار سامانیان، خراسان و ماوراء النهر تربیت شدند و توجه سلاطین سامانی به آنها باعث پیشرفت کار و علاقه شاعران دیگر می شد به حدی که سده چهارم از نظر کثرت شعر و شاعر سده کم نظیری بود. بدین ترتیب باید اذعان کرد که شعر این دوره با رودکی بالیدن را آغاز کرد، کم کم اوج گرفت و شاعران بزرگ دیگری در پی او ظهور کردند. (3) بوی جوی مولیان اثربخش ترین سروده رودکیبدون شک مشهورترین شعر و سروده رودکی که در ادب فارسی وجود دارد و روی این شعر آهنگ ساخته شده، غزلی محسوب می شود که در بازگرداندن امیرنصر سامانی به بخارا سروده شد. داستان بوی جوی مولیان از این قرار بود که در یکی از سفرهای امیر که رودکی نیز با او همراه بود، منطقه ای خوش آب و هوا نظر امیر را جلب کرد و امیر فرمان داد که در آن منطقه خیمه بر پا کنند و چون که در آن مکان به امیر خوش گذشت، اقامت امیر در آن جا طولانی شد و بزرگان هم رکاب امیر ابونصر سامانی را یارای یادآوری لزوم مراجعت به بخارا نبود. پس دست به دامان رودکی شدند تا در شعری امیر را متوجه بخارا کند. ابو نصر بازگشت به بخارا را فصل به فصل عقب می&zwnj; انداخت که مدت چهارسال او و ملازمانش در هرات می&zwnj;مانند. لشکریانش که دلتنگ بخارا شده بودند به رودکی که در آن زمان نزد امیرمحتشم و مقبول القول بود، روی آورده و به او گفتند اگر هنری بورزد و شاه را به بازگشت به بخارا ترغیب کند، پنجاه هزار درم به او پاداش می&zwnj;دهند. رودکی نیز می&zwnj;دانست در این هوای لطیف نثر کارگر نیست و باید چیزی بسراید و بنوازد که از هوای هرات لطیف تر بنماید. از این رو غزلی می&zwnj;سراید، چنگ نواخته و آن تصنیف را با آواز می&zwnj;خواند و امیر تحت تأثیر قرار می&zwnj;گیرد و به بخارا بازمی گردد.بوی جوی مولیان آید همی یادِ یارِ مهربان آید همی ریگ اموی و درشتی راه او زیر پایم پرنیان آید همی آب جیحون از نشاط  روی دوستخنگ ما را تا میان آید همی ای بخارا شاد باش  و دیر زیمیر سوی تو شادمان آید همی میر، ماه است و بخارا اسمانماه سوی آسمان آید همی میر، سرو است و بخارا بوستانسرو سوی بوستان آید همی آفرین و مدح و سود آید همیگر به گنج اندر زیان آید همی  نگاهی به اشعار مثنوی پدر شعر فارسی رودکی نماینده کامل شعر دوره سامانی و اسلوب شاعری شده بود، کامل ترین مجموعه عروض فارسی، نخستین بار در شعرهای وی پیدا شد و در همین شعرهای باقی مانده، 35 وزن گوناگون دیده می شود. این شعرها دارای گشادگی زبان و توانایی بیان است در مجموع می توان گفت که رودکی هشت مثنوی داشت: مثنوی کلیله و دمنه که در بالا به آن اشاره شد، رودکی این مجموعه شعر را به امیر نصر بن نوح سامانی تقدیم می کند، مثنوی سندباد نامه: پاول هرن شرق شناس آلمانی، معتقد است که هشت بیت از اشعار برجای مانده از رودکی سمرقندی، مربوط به مثنوی سندباد نامه است، مثنوی مطوی موقوف از بحر سریع، مثنوی مسدس اخرب مقبوض محذوف از بحر هزج، مثنوی مسدس محذوف از بحر مضارع، مثنوی اصلم مسبغ از بحر خفیف، مثنوی مثمن مقصور از بحر متقارب، مثنوی مسدس مقصور از بحر هزج.خاموشیبنا بر نوشته سمعانی در کتاب الانساب، سرانجام این نابغه شعر فارسی در 329 قمری در رودک که شهری در ناحیه سمرقند است، دیده از جهان فروبست.منابع1- رجوع به شرح احوال و آثار رودکی تألیف سعید نفیسی2- تاریخ بخارا، أبو بکر محمد بن جعفر نرشخی (م 348)، ترجمه أبو نصر أحمد بن محمد بن نصر القباوی، تلخیص محمد بن زفر بن عمر، ص43- صفا، ذبیح الله؛ (1389)، مختصری در تاریخ تحول نظم و نثر پارسی، تهران: انتشارات ققنوس، چاپ هفدهم منبع: ایرنا